نسخه قابل چاپ

معرق کاری

معرق کاری و نمونه طرح ها

مُعَرَّق‌کاری یا موزاییک سازی یکی از رشته‌های صنایع دستی است.

معرق سازی در ایران از سده ۶ هجری و دوره سلجوقیان با ساخت کاشی معرق پیشرفت کرد و در سده هشتم کامل‌تر و ظریف‌تر شد. در سده نهم و دهم هجری نیز رشد بسیار زیادی کرد. شهرهای اصلی معرق سازی در این دوره اصفهان ، یزد ، کاشان ، هرات ، سمرقند و آران و بیدگل بودند.

هنر موزاییک از دیرزمان شناخته شده بود و تا به امروز نیز کاربرد دارد. در بین النهرین و مصر باستان نوعی موزائیک در اندازه‌های کوچک و برای مصارف تزئینی و زینتی ساخته می‌شد ولی رومیان آن را چون یک قالب هنری همپایه‏ی دیوارنگاری به کار می‌بردند . صنعت موزاییک سازی توسط هنرمندان صدر مسیحیت ادامه یافت و در اوایل قرون وسطی به خصوص در قلمرو امپراتوران بیزانسی به اوج شکوفایی خود رسید ( مثلاً موزاییک‌های کلیسای سان وتیله در راونا )

معرق چیست؟در دایرة‌المعارف هنر (نوشته رویین پاکباز)، در تعریف معرق چنین آمده‏است: معرق (موزائیک Mosaic) طرح پیک نما یا انتزاعی ساخته شده از قطعات سنگ ، شیشه ، سفال ، چوب رنگین بر روی دیوار ، سقف ، زمین و غیره‌است. انواع معرق

معرق چوب

معرق کاشی

معرق موزائیک

معرق‏کاری در ایران

در بعضی از منابع به اشتباه گفته شده‏است که معرق چوب برگرفته از کاشی معرق است و معرق در ایران از هند وارد شده‌است. در حالیکه در سبک هندی چوب زمینه‏ی کار یک تکه‌است و به علاوه جنس چوب از فوفل است ..شیوه‌ای کار در سبک هندی به این شکل است که ابتدا طرح را بر روی چوب پیاده کرد و سپس شکل‏ها را بریده و بعد با تکه‏های مختلف چوب پر می‌کنند.

طبق آخرین کاوش‏هایی که در شهر سوخته واقع در زابل انجام گرفته‌است، شانه‎ای پیدا شده‌است که بر روی آن گلی با تکه‏های چوب کار شده‌است. این شانه متعلق به ۵۰۰۰ سال پیش است. پیدا شدن این شانه دلیلی بر بطلان دو نظریه فوق‏الذکر می‌باشد. علاوه بر این طرح گل روی شانه با طرح گلی که بر روی سفالینه‏ها کشف شده‏است یکی می‏باشد که نشان می‌دهد شانه‏ی یافت شده نمی‏تواند از جایی وارد ایران شده باشد.(بر اساس کاوش‏های استاد مهران امیر اینانلو)

معرق نوین

معرق به شکل امروزی یک هنر نوین است که در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی اولین کارگاه آن توسط حسین طاهرزاده ایجاد شد که کارگاه منبت بود و توسط احمد امامی و پسرانش خلیل و علی در سال ۱۳۱۰ در رشته معرق و مشبک به کارگاه منبت فوق‏الذکر اضافه شد.از اساتید آن زمان می‌توان به برادران امامی و استاد زابلی اشاره کرد. از استادان معاصر می‏توان به استاد اینانلو اشاره کرد که ابداع کننده سبک تفکیک رنگ می‏باشند. در این سبک تکنیک‌های نقاشی را روی معرق پیاده می‏کنند. تکنیک‏هایی مانند پرسپکتیو- سایه روشن - نور و.. ولی در معرق سنتی به صورت مینیاتور(نقاشی ایرانی) کار می‏شد و بیشتر طرحهای به کار رفته از اثار استاد محمود فرشچیان بود. در معرق سنتی مبحثی به عنوان تفکیک رنگ وجود نداشت و به صورت کلی فرم‏ها یک تکه و با کمک خط اره نشان داده می‏شدند.

هنر معرق کاری

تاریخچه هنر معرق روی چوب

[Only Registered and Activated Users Can See Links. Click Here To Register...]

مقدمه تاریخی

معرق در معنای کلام «اصولاً هر چیز رگه دار را گویند » ولی مفهوم آن در این نوع بخصوص هنر، ایجاد نقش ها و طرح های زیبایی است که از دوربری و تلفیق چوب های رنگی روی زمینه ای از چوب یا پلی استر سیاه شکل می گیرد.

تاریخ پیدایش این هنر به درستی مشخص نیست؛ ولی از تطبیق آن با هنر کاشی کاری ، بدون شک رابطه این دو هنر را درمی یابیم. برای آشنایی با ریشه ی این هنر ، صحبت از تاریخ تکوین به میان می آید و به عنوان مقدمه می توان از گنبد سرخ مراغه که در زمان ایلخانیان ساخته شده است، یاد کرد؛ این گنبد نوع بسیار ساده ی کاشی کاری بدین سبک است.

کاشی کاری معرق در دوران مغول نیز به همین منوال بود و تداول آن در عصر صفوی به اوج شکوفایی خود رسید و آثار ارزنده ای در هنر کاشی کاری پدید آمد. این شکوفایی در زمان افاغنه و زندیه رو به افول نهاد. در دوران قاجاریه نیز کاشی کاری معرق، تقلیدی ناقص از آثار گذشتگان بود. تا این دوران نقشهایی که در کاشی کاری معرق به کار برده می شد نقش های اسلیمی بود. اما با سفر عده ای از هنرمندان به اروپا و گرایش آنان به هنر و فرهنگ اروپایی، تغییرات و دگرگونی های بسیاری در نقشهای کاشی کاری به عمل آمد و از آن پس طرح انسان و دیگر اشکال مانند اسلحه جنگی در هنر کاشی کاری دوران قاجاریه نمایان شد .

از آن دوران تا به امروز، این هنر، چونان گذشته رونق نداشته است و تنها عده ی کمی از هنرمندان در زنده نگهداشتن آن کوشا بوده اند.

وجه تشابه کاشی کاری معرق با معرق کاری روی چوب در شیوه ی عمل است که در هر دو ، نقش ها از ترکیب قطعات رنگی جنس مورد نظر شکل می گیرد.

یکی از نمونه های قدیمی موجود آمیزه ی این دو هنر، دری قدیمی و بزرگ، متعلق به عصر قاجاریه است که در ضلع شمال غربی محوطه وزارت آموزش و پرورش فعلی قرار دارد. ارتفاع این ساختمان در حدود چهار و نیم متر و عرض آن سه متر است و سردری نیم دایره در بالای آن قرار گرفته است. هر طرف این در به سه قسمت مربع شکل تقسیم شده است:

مربع بالایی آن شیشه و دو مربع پایینی چوب برجسته و مسطحی است که نقشهای اسلیمی معرق کاری شده در این قسمت جای گرفته است.

[Only Registered and Activated Users Can See Links. Click Here To Register...]

سابقه ی معرق کاری و آموزش آن در اداره کل هنرهای سنتی به سال 1309 ه . ش برمی گردد. در آن سال به پایمردی استاد حسین طاهرزاده بهزاد ، گروهی از هنرمندان نام آور هنرهای سنتی از سراسر کشور در تهران گرد هم آمده و مدرسه صنایع مستظرفه را بنیاد گذاشتند. این مؤسسه از دیرباز تا به امروز با عنوان های گوناگونی مانند: مدرسه صنایع قدیمه و هنرستان هنرهای ملی، اداره هنرهای ملی و مدتی نیز به عنوان یکی از واحدهای اداره کل آفرینش هنری و ادبی در وزارت فرهنگ و هنر سابق، در تعالی و تکامل هنرهای سنتی سهم بسزایی داشته است. این اداره کل در سال 1346 به اداره ی کارگاه های هنری تغییر نام داد و سرانجام در سال 1357 به عنوان یکی از واحدهای دفتر پژوهش و آفرینش به حیات خود ادامه داد . پس از پیروزی انقلاب، اداره ی مذکور به اداره ی کارگاه های هنری تغییر نام یافت و فعالیت های خود را در اداره ی کل هنرهای سنتی دنبال کرد. تا این زمان هنرجویان آن را منحصراً افراد علاقه مندی تشکیل می دادند که طی فراگیری به استخدام رسمی درمی آمدند.

از سال 1360 به استناد موافقتنامه معاونت فرهنگی وقت، واحد آموزش مستقلی برای تعلیم هنرهای سنتی آغاز به کارکرد و سرانجام در سال 1362 تأسیس رسمی اداره آموزش این اداره کل، برای عموم مشتاقان به فراگیری هنرهای سنتی، سرآغاز نوینی بر تداوم این هنرها شد و در کنارآن کارگاه منبت و معرق به سرپرستی استاد سید کمال میرطیبی همچنان به فعالیت های هنری خود ادامه داد.

در طی سالیان، معرق همپای حرکت زمان پیشرفت کرد و تحولات و نوآوری های مختلفی در آن پدیدار شد. برای آشنایی با مسیر حرکت این هنر، باید به اولین کارگاه منبت و معرق اشاره کرد که در سال 1310 تحت سرپرستی استاد احمد امامی، تأسیس شد باید اشاره کرد و همچنین از اساتید متقدمی چون پرویز زابلی، عباس شهمیرزادی ، علی و خلیل امامی ، و احمد رعنا یاد کرد. ابتدا اهم فعالیت آن کارگاه، منبت کاری بود و به تدریج در کنار آن هنر معرق نیز پای گرفت.

[Only Registered and Activated Users Can See Links. Click Here To Register...]

این هنر در آغاز برای تزئین سطح میز، بوفه، در و تکیه گاه صندلی به کار برده می شد، و تنها نقش های اسلیمی یا گره یا پنج رنگ محدود چوب های آبنوس، فوفل ، گلابی، سنجد و توت مورد استفاده قرار می گرفت و گاه برای تنوع، از برش های خاتم برای اشباع نقش ها استفاده می کردند. رنگ خاتم ها به همان پنج رنگ فوق الذکر محدود بود و به خاتم چوبی شهرت داشت.

در آن ایام، شیوه معرق کاری در مقایسه با روش امروزی بسیار متفاوت بود و بیشتر به روش معرق هندی اجرا می شد. بدین طریق که هنرمندان ابتدا به وسیله کارد مخصوص منبت، محل قرار گرفتن نقش ها را روی شیء مورد نظر مطابق طرح می کندند و سپس نقش ها را از چوب های رنگی به وسیله ی مته ای که اختصاص به تعمیر چینی داشت و سوهان های مخصوص و ارّه ای به نام چکی، دوربُری می کردند و در محل مقرر قرار می دادند.

نخستین تاریخی که در مورد اشباع نقش های کنده شده به وسیله چوب های رنگی موجود است تابلویی مربوط به سال 1313 با نقش دوسوار کار است که به وسیله احمد رعنا ساخته شده و متعاقب آن تابلوی دیگری مربوط به سال 1314 با نقش یک زن است که توسط عباس شهمیرزادی اجرا شده است. هم اکنون دو تابلوی مذکور در نمایشگاه اداره کل هنرهای سنتی نگهداری می شوند.

عباس شهمیرزادی هنگام اجرای تابلوی بعدی خود ، به جای کندن سطح چوب به فکر ایجاد زمینه در اطراف نقش ها افتاد و از کنار هم قرار دادن قطعات چوب زمینه ای در اطراف نقش ها به وجود آورد. این تابلو، با مقطع بیضی، نشانگر نقش دو زن بود .

نخستین نمونه های موجود این روش، دو تابلوی مربوط به سالهای 1317 و 1319 است که نقش پیکار دو سوار با یک شیر را نشان می دهد. این تابلوها مربوط به امتحان کلاس معرق «علی و خلیل امامی» است و هم اکنون در موزه هنرهای ملی نگهداری می شوند.

[Only Registered and Activated Users Can See Links. Click Here To Register...]

به دنبال این دگرگونی ها، در سال 1316 احمد رعنا با اثر ابداعی خود به نام شکارگاه، معرق را از حالت مسطح خارج کرد و به صورت نیم برجسته مطرح نمود که همین شیوه تا امروز با نام منبت معرق متداول است. زمینه ی فکری این نوآوری از نقش های منبت کاری شده ی درهای کاخ مرمر شکل گرفت.

تا سال 1334 اجرای معرق با همان پنج رنگ محدود، متداول بود تا این که محمد طاهر امامی که در پی تنوع رنگ بیشتری در معرق بود ، در اندیشه ی به کارگیری مواد شیمیایی رنگی شد و جهت آزمون، نقش هایی روی یک راکت تنیس روی میز با استفاده از مواد یاد شده به وجود آورد. بدین منوال در پی شناسایی گوناگونی ِ رنگ، انواع چوب های صنعتی شناخته شد. ( این پی گیری همچنان ادامه دارد. )

در سال 1335، تعدادی پاراوان و بوفه ی معرق کاری شده از طرف دولت چین به دولت ایران اهدا شد که هنگام حمل، تعدادی از آنها خسارت دید! مرمت بعضی از آنها با زمینه سیاه به محمد غفوری محول شد . وی با تهیه ماده سیاهی ترکیب یافته از جوهر نیکروزین، پارافین و لاک الکل، قسمت های آسیب دیده را ترمیم کرد. لازم به توضیح است که تا قبل از شناخته شدن جوهر نیکروزین برای سیاه کردن زمینه اشیای چوبی، صفحات موسیقی را می کوبیدند و سپس در الکل حل کرده و مقداری پارافین به آن اضافه می کردند و ماده سیاه به دست آمده را به وسیله پنبه بر روی شیء مورد نظر منتقل می کردند.

این گونه آزمون های پیاپی موجب پیدایش اندیشه نوینی در هنر معرق شد و بدین سان در سال های 36 یا 37 یک پاراوان کوچک با نقش گل و مرغ توسط عزیزالله ویزایی با زمینه سیاه که به شیوه ی معرق های چینی بود ساخته شد و بدین ترتیب این سبک معرق در میان انواع آن جای گرفت.

در ادامه این تحولات در سال 1344 محمد طاهر امامی تابلویی با عنوان مرغ و آشیانه به وجود آورد که مرغ تماماً از جنس صدف تهیه شده و کاملاً برجسته است و تنها به وسیله یکی از بالهایش به زمینه ی تابلو متصل شده است. وی با اجرای این تابلو به معرق تمام برجسته دست یافت.

در میان آثار معرق روی چوب که تاکنون به وجود آمده ، «معرق خاتم» چنانکه از نامش برمی آید، ترکیبی از دو هنر بیان شده است که مقام ویژه ی خود را از دیر باز حفظ کرده است. از بدو پیدایش کارگاه منبت و معرق، نوع ساده ی معرق خاتم در میان شمسه ی نقش های گره با همان پنج رنگ طبیعی محدود اولیه به کار گرفته می شد.

[Only Registered and Activated Users Can See Links. Click Here To Register...]

در سال 1337 در کارگاه خاتم سازی ، میز تحریری با نقش سیمرغ و اژدها، به سرپرستی شادروان علی نعمت تهیه شد و برای نقش های مذکور از برش های خاتم با رنگهای متنوع استفاده کردند که همه به شیوه ی معرق، دُوربری و جاسازی شده بود. این تجربه ، انگیزه ی خلق تابلویی با طرح یک طوطی از خاتم های رنگی شد که در سال 1342 توسط عزیزالله ویزایی، خارج از محیط کارگاه ها به مرحله اجرا در آمد و در سال 1349 اکبر سریری نخستین هنرمندی بود که از این شیوه جهت ایجاد نقش یک پرنده بر روی تابلو استفاده کرد و بدین ترتیب این سبک معرق با نام «معرق خاتم» متداول شد.

در ادامه این دگرگونی ها در سال 1349 تابلویی به سبک امپرسیونیسم از طبیعت یک روستا که توسط رضا شهابی (یکی از شاگردان کمال الملک) نقاشی شده بود، به وسیله ی محمد طاهر امامی با رعایت اصول سبک یاد شده به صورت معرق ساخته شد.

از آن پس تا به امروز، شاهد تحولاتی چند در هنر معرق بوده ایم که این تحولات عبارتند از :

- نمایش بُعد از طریق فضاسازی ، که تحولی در ترکیب بندی های سطح گذاشته است.(تابلو بزم درویشان).

- استفاده از فلزات و سنگ (تابلو گلدان گل و زنان عشایر)

- نمایش نقش در دو سطح (دو پلانه)

- نشان دادن عمق با استفاده از پلی استر (تابلو عقاب)

ایرانیان هنر معرق را ابداع کردند

قدیمی ترین نمونه اثر چوبی، در کاوش های باستانی شهر سوخته زابل به دست آمده است این اثر یک قطعه شانه چوبی است که قدمت آن به هزاره پنجم قبل از میلاد می رسد. گروهی از کارشناسان معتقدند که طرح های موجود بر روی آن طرح هایی کاملا ایرانی است.معرق یکی از رشته های پرپیشینه صنایع دستی ایران که نسبت به صنایع دیگر چوبی در ایران از قبیل خاتم، نازک کاری، منبت، خراطی و بافت سبد و حصیر دارای قدمت بیشتری است.نوشته حاضر مقالهای در خصوص این هنر ایرانی با عنوان "معرق چوب" است که روز سه شنبه 24 بهمن در نشست انجمن فراوران با موضوع "هنر معرق" ارائه شده است.بشر از هزاران سال پیش از چوب به واسطه شکل متناسب آن برای ایجاد سرپناه، ساخت قایق و دیگر موارد استفاده می کرده است. بررسی آثاری که از بررسی های سه هزار سال قبل از میلاد که در شوش بدست آمده، نشاندهنده این مطلب است که مردمان بومی ایران نه تنها از چوب برای کلبه سازی خود استفاده می کردند بلکه در ساخت نردبان و دیگر وسایل زندگی هم از آن بهره می بردند.در دوران هخامنشی ها هم استفاده از چوب بسیار متداول بوده; به طوری که در ساخت عمارت های کاخ هخامنشی - شوش و آپادانا - از درخت های بلوط ایرانی و سدر لبنانی استفاده شده بوده است. به این ترتیب قبل از استعمال آهن در ساخت بنا، تخت جمشید بزرگ ترین سطح زیربنایی بود که از چوب در آن استفاده فراوانی شده و تمامی این آثار چوبی در اثر آتش سوزی از بین رفتند. گزنفون ضمن توصیف سلاح های نبرد کوروش از یک نیزه عالی چوبی که از چوب سنجد ساخته شده بود، یاد می نماید. توجه پارسیان باستان به درخت، بسیار قابل توجه می باشد. می گویند بزرگ ترین درخت سروی که در ایران موجود بوده، توسط زرتشت پیامبر کاشته شده و سرو کاشمر نامیده می شد و در ادبیات پارسی شهرت به سزایی داشته است. این سرو را اعجاز زرتشت می دانستند و معتقد بودند که زرتشت آن را از بهشت آورده است. نهایتا این سرو توسط متوکل عباسی، قطع و تکه تکه به بغداد فرستاده شد. عمر این درخت در زمان قطع 1450 سال و دور تنه آن بالغ بر 28 تازیانه بوده است. در دیگر مناطق هم استفاده از چوب برای مردمان آن نواحی ناآشنا نبوده است. در افسانه های یونان آمده هر درخت را فرشته ای به نام هامادرایاد که در داخل او پنهان می باشد، نگهبانی می کند و جان وی به حیات درخت بستگی دارد; اگر مجبور به قطع درختی می شدند، برای درخت تحف و هدایا می بردند. مصری ها هم راه استفاده از چوب را به خوبی می دانستند. آنان سه هزار سال پیش، کاغذ و روکش های چوبی را در آثار خود بکار می بردند. فنیقی ها هم در ساحل لبنان، معبد حضرت سلیمان را در سال 1012 قبل از میلاد از چوب ساختند، سقف و دیوارهای این معبد از چوب سدر لبنان تهیه شده و کف آن از چوب سرو پوشیده شده درها از چوب زیتون و ستونهای نگهدارنده نیز چوبی بودند.در طول تاریخ، استفاده از چوب و حکاکی بر روی آن، همچنان به ترقی خود ادامه داد; اما در قرن 17 و 18 میلادی رو به افول نهاد تا آن که در قرن 19، رشد مجددش را از سر گرفت.

معرق:معرق در فرهنگ عمید معنای تکه تکه، رگه رگه و وصله می باشد. همه ما دردوران کودکی در مهدکودک ها از روشی به اسم کولاژ استفاده کرده ایم که در این کار تکه های رنگی مقوا، پارچه و کاغذ را به اشکال مختلف بریده و کنار هم قرار می دادیم و در نهایت به شکل خاصی مانند درخت، خانه و گل می رسیدیم. اگر این کار را با چوبهای مختلف به رنگ های متنوع و مطابق با طرح مورد نظر انجام دهیم، این کار را معرق می گویند. این هنر به اشتباه مرقع هم نامیده شده است که خود هنری جدا در کتابت می باشد و به معنی گردآوری تکه های مختلف آثار گوناگون در یک مجموعه می باشد.معرق انواع گوناگونی دارد که وابسته به نوع مصالح است و شامل معرق کاشی، چرم، پارچه، فلز، خاتم و چوب است.

تاریخچه معرق چوب:از آن جایی که چوب یکی از مواد نسبتا ناپایدار و کم دوام طبیعت می باشد آثار ساخته شده از چوب یا در طول زمان و یا بر اثر حوادث و عوامل مختلف آسیب دیده و از بین رفته اند و یا آن که هیچ کس به فکر نگهداری و جمع آوری آثار دست ساز چوبی نبوده است. بر این اساس، تقریبا هیچ گونه آثار چوبی مشخصی از دوره های مختلف تاریخی، باقی نمانده است. با این حال محققان و تاریخ نویسان زمان های متفاوتی را به عنوان مبدا معرق چوب در نظر می گیرند.بنا به استناد گروهی معرق چوب الهام گرفته شده از معرق کاشی است و گفته شده در زمان افول صنعت کاشی، معرق چوب شروع به رشد کرده است. در معرق کاشی، قطعات کاشی های الوان به شکل تکه تکه توسط چکشی به نام چکی، دورتراشی می شده و از کنار هم قرار گرفتن آنها طرحی واحد به وجود می آمده است. دور آن را با خمیری به نام ساروج گرفته و برای محکمی کار روی آن را دوغاب می ریختند تا سفت شود. کاشی معرق دردوران ایلخانیان پدیدار شد که به صورت نقش های هندسی در دوران تیموری به اوج شکوفایی خود رسید نمونه کاشی معرق گنبد سرخ مراغه است که در زمان ایلخانیان ساخته شد. نمونه زیبای آن در دوران تیموری هم می توان از گنبد سلطانیه نام برد.نظریه دیگری هم وجود دارد مبنی بر این که معرق کاری چوب، تکنیکی نیست که از انواع مختلف معرق از جمله کاشی کاری گرفته شده باشد.معرق کار چوب باید نه تنها با چوب کار کرده باشد و بافت آن را بشناسد، بلکه می بایست تکنیک معرقکاری بر روی چوب را هم، فرا بگیرد.به گفته گروهی هم معرق از کشورهای چین و هند و مصر وارد ایران شده است. این افراد معتقدند که بر اساس اسناد و مدارک موجود سه هزار سال پیش مصری ها به ارزش چوب پی بردند و ساخته های خود را از قبیل صندلی صندوق و غیره با چوب های معمولی ساخته و بر روی آنها از روکش های مرغوب مانند آبنوس و تزئینات عاج استفاده می کردند. قدیمی ترین نمونه اثر چوبی، در کاوش های باستانی شهر سوخته زابل به دست آمد. این اثر یک قطعه شانه چوبی است که به شیوه ی جایگزینی نقوش هندسی و گره را بر آن حک کرده اند و قدمت آن به هزاره پنجم قبل از میلاد می رسد. گروهی که معتقدند معرق از کشورهای دیگر وارد ایران شده، تفسیر این کاوش را اینگونه اظهار داشتند که این شانه متعلق به مسافرینی بوده که از این شهر گذر کرده اند.اما تحقیقات محققین بر روی نقوش این شانه، روشن نمود که طرح های موجود بر روی آن (گره و نقوش هندسی) طرح هایی کاملا ایرانی می باشد.بر این اساس می توان به این نظریه رسید که ایران پایه گذار معرق کاری بوده و هنر مذکور از این منطقه به سایر نقاط منتقل شده است. یک دوران سکوت چند هزار ساله، ما بین تاریخ ساخت دو اثر معرق موجود، وجود دارد; که اولی مربوط به شانه بدست آمده در حفریات شهر سوخته و دومی تابلویی متعلق به سال 1313 هجری شمسی است که توسط استاد احمد رعنا با سبک معرق جایگزین کار شده است. این سبک اولین سبک معرق چوب به حساب می آید.در سال 1309 اولین کارگاه های سنتی به منظور آموزش و حفظ و اشاعه هنرهای ملی و بومی ایران، توسط استاد حسین طاهرزاده بهزاد بنا نهاده شد. اولین کارگاه دایر شده مربوط به صنایع چوبی، کارگاه منبت بود که زیر نظر استاد احمد امامی و دو پسرش خلیل و علی امامی اداره می شد. در سال 1310 رشته مشبک و معرق چوب به کارگاه منبت اضافه شد. سرپرستی این کارگاه به عهده استادان معرق و منبت کار از جمله : شهمیرزادی، احمد رعنا، زابلی، ویزایی، حاج غلامعلی و در سال 1370 استاد کمال میرطیبی، بود. در حال حاضر سرپرستی کارگاه معرق در سازمان میراث فرهنگی به عهده استاد مولایی می باشد.

ابزار مورد نیاز در معرق شامل:

1.کمان اره

2.تیغ اره مویی یا پا ملخی ( شامل 2 نوع فلز بربه شماره های 01 و 02 و چوب بر به شماره های 0 و 00 )

3.پیچ دستی یا پرس دستی یا تنگه

4. میز کار ( ارتفاع میز 80cm و ارتفاع صندلی 50cm ) و در صورتی که فعلا" امکان تهیهء میز نباشه از اوپن اشپزخانه هم میشه به جای میز استفاده کرد و پیشکار رو با پیچ دستی به سطح اوپن محکم متصل کرد به شرط اینکه فاصلهء استاندارد بین میز و صندلی رعایت بشه.

5. پیشکار

6. چکش 100 گرمی

7. میخ سایه , سنجاقی و کبریتی

8. گاز انبر شمارهء 6

9.متهء دستی

10.سنبادهء شمارهء 180( فعلا")

11.چسب شیشه ای 5 cm

12.چسب پاتکس ( ترجیحا" تینر کمتری داشته باشه )

13.چسب چوب

14.تیزک ( در صورت در دسترس نبودن تیزک از چاقوی میوه خوری که اره ئی نباشه هم میشه استفاده کرد)

15.برای شروع مقداری تخته سه لایه

تا اینجا زیاد هزینه بردار نیست .

مصالح مورد استفاده در معرق کلا" شامل:

1. انواع چوب

2.فلز ( مس , الومینیوم , برنج , طلا و نقره)

3.خاتم

4. استخوان شتر

5. صدف طبیعی و مصنوعی

6.عاج طبیعی و مصنوعی

که از شمارهء 2 تا 6 در مراحل اولیه کاربردی نداره.

تهیهء چوب هم راحته هم قیمتش مناسبه که شامل:

1 .چوبهای سفید مانند: گردوی سفید,افرا,ون,عرعرو...

2. چوبهای سفید مایل به زرد مانند: لیمو,نارنج,سنجد و...

3. چوبهای زرد مانند:نارنج,شمشاد,صندل و...

4. زرد مایل به سبز مانند:اقاقیا,لیمو,سنجد...

5.سبز یا زیتونی مانند:اقاقیا,زیتون,سماق...

6.کرم روشن مانند: گلابی سفید,کیکوم,بادام...

7.کرم تیره مانند:گلابی تیره,کیویج...

8.صورتی روشن مانند:انجیر,اکالیپتوس,توسک� �,چنارکالباسی,گیلاس...

9.صورتی مایل به قهوه ای مانند:صندل,راش,اکاژو,صنوبر.. .

10.صورتی مایل به خاکستری مانند:چنار,گردو...

11.قرمز روشن مانند:البالو,چوب سرخ,عناب...

12.قرمز تیره مانند:عناب,بغم...

13.قهوه ای روشن مانند:بلوط,خرمالو,ملچ,زردال و...

14.قهوه ای تیره مانند:گردو,بادام,سنجد,ساج...

15.خاکستری روشن مانند:پرثقال,چنار,گردو...

16.خاکستری تیره مانند:گردو

17.سیاه مانند: ابنوس,فوفل,گردو...

جالبه که تا به حال 772 پرده رنگ از گردو شناخته و دیده شده.

همچنین چوبها به همین رنگها و اسامی ختم نمیشن و لازمه که هنرجو باچوبهای مختلف که هر کدام دارای رنگها ,نقشها,میزان درخشندگی ,بو وبافتهای مختلفی هستند در حین کار اشنا بشه و در تشخیص اونها حتا پس از کیلر خوردن مهارت پیدا کنه .

خوب فکر میکنم فعلا" تا اینجا کافی باشه تا ببینیم خانم اروانای عزیز چه دستوری میفرمایند .

امیدوارم اساتید محترم جسارت بنده رو ببخشن و تونسته باشم مطالب مفیدی رو خدمت دوستان علاقمند و تازه کار ارایه داده باشم .

نحوهء نصب تیغ اره به کمان :

طریقهء دست گرفتن اره مویی خیلی مهمه چون اگر این کارو درست بلد نباشید به مچ دستتون اسیب جدی میرسونید . اره مویی شامل دو قسمت , دستهء کمان اره و قسمت u شکل کمان اره که تیغ اره را به این قسمت نصب میکنیم . موقع نصب تیغ اره خواب دندانه ها باید به طرف دسته قرار داشته باشه ( با نوک انگشت سطح تیغ اره را لمس کنید تا جهت خواب دندانه ها را راحتتر متوجه بشید ) و از هر طرف پیچ خروسک کمان حدود 1 تا 2 میلیمتر بیشتر بیرون نزنه یعنی قوس هر دو سر کمان به یک اندازه باشه .برای این کارسعی کنید بیشتر از زور دست خودتون استفاده کنید تا اچار.

نحوهء صحیح دست گرفتن کمان اره :

دستهء کمان را طوری در دست بگیرید که قسمت فرو رفتگی ان در فاصلهء بین انگشت شصت و سبابه قرار گرفته با سه انگشت دیگر دستهء کمان را میگیریم و دو انگشت شصت و سبابه را جمع میکنیم . قسمت u شکل کمان اره هنگام برش زدن باید مماس با بازو باشد تا کاملا" بتوانید ان را کنترل کرده و عمود نگه دارید . وقتی برش زدن را شروع کردیم اره مویی باید با سطح چوب زاویهء 90 درجه تشکیل دهد تا برش عمود و صحیح انجام بگیرد .

اگه تا اینجا مشکلی در توضیح دادن من بود حتما" مطرح کنید که عکس بگیرم و براتون بصورت مصور توضیح بدم . یه مشکلی که وجود داره اینه که این کار بعلت عملی بودنش باید حضوری اموزش داده بشه ولی خوب کسانی که علاقه مند هستند و تا بحال این کارو از نزدیک ندیدن میتونن به سازمان صنایع دستی شهرشون مراجعه و ثبت نام کنند تا حداقل یه مقدار با فضای کلی کار اشنا بشن.

خوب برای اینکه برشها قرص بشه حتما باید از شکل زیر شروع کنید . تا جایی که برشهاتون عمود بشه بخصوص هر چقدر دایره بیشتر ببرید بهتره.

یه قطعهء کوچک مثلا" 10 *10 از تخته سه لایه بر دارید شکل زیر رو روش بکشید و شروع کنید فقط خیلی دقت کنید که کمان سر جای خودش ثابت میمونه و فقط کار برش رو انجام میده و با دست دیگرمون چوب رو همزمان با جهت و سرعت برش حرکت میدیم . مثل چرخ خیاطی که سوزن در جای خودش ثابت قرار گرفته و موقع دوخت پارچه را با دست حرکت میدیم .

نکتهء مهم : خطوط محیطی طرح ممکنه ضخیم یا ظریف باشه ولی ما از خارجی ترین قسمت خطوط باید برش بزنیم .

این کارو انجام بدید تا برشهاتون قرص بشه بعد میخوام یه جعبهء خوشگل اموزش بدم. اگه سوالی بود من در خدمتم . ضمنا" تو تالار نقاشی یه تاپیک هستش به اسم خاتون عکس ها شو کپی کنید واسه موقعی که خواستید با چوب کار کنید و اصلاح طرح رو اموزش دادم ازش تابلوهای خیلی قشنگی میشه در اورد و یا میشه روی سطح یه میز کارکرد.

نحوهء نصب تیغ اره به کمان :

نحوهء صحیح دست گرفتن کمان اره :

نکتهء مهم : خطوط محیطی طرح ممکنه ضخیم یا ظریف باشه ولی ما از خارجی ترین قسمت خطوط باید برش بزنیم .

اجرای معرق چوب روشهای مختلفی دارد که من دو تا از آنهارا برای شما شرح می دهم :

روش دوبل

ابتدا مدلمان را با استفاده از تیغ جراحی به دقت برش میزنیم .سپس آنهارا جداکرده روی تخته سه لا می چسبانیم بعد با دقت بیشتر با کمان اره مویی اطراف آن را برش میزنیم وقتی برش تخته سه لا تمام شد آن ها را با میخ سایه ویا چسب دورو به چوب مورد نظر که از قبل انتخاب کرده ایم میچسبانیم سپس با دقت بسار زیاد طوری چوب را برش می زنیم که به تخته سه لا آسیبی نرسد برای زیبایی بیشتر کار می توان از تندی کندی استفاده کرد. بعد از اتمام برش چوبها آنهارا روی نئوپان کنار هم می چینیم(قطعات رابا هم mach می کنیم) و با چسب چوب می چسبانیم.

روش کاغذ

مانند روش دوبل ابتدا طرح را با تیغ جراحی با دقت برش می زنیم، سپس قطعه کاغذ برش خورده راروی چوبی که قبلا پیش بینی مرده بودیم می چسبانیم ،وآنهارا با کمان اره مویی در می آوریم ،حالا طرح درآورده شده را برعکس روی نئوپان با چسب چوب می چسبانیم که از معایب این روش برعکس شدن طرح است و از محاسن آن برش راحتتر است.

معرفی رنگ کاری معرق چوب:

پلی استر ماده شفاف و بی رنگی است که برای محافظت از چوب به صورت یک لایه نازک و بعضاً چند میلی متری روی آثارچوبی پاشیده و یا ریخته می شود تا از اکسید شدن چوب ها در اثر مجاورت مستقیم با هوا و یا حمله قارچ و باکتری ها یا آفات به تابلوی معرق جلوگیری شود.همچنین تمیز کردن تابلو پلی استر شده راحت تر و در اثر ضربه خارجی مقاومت بیشتری دارند.

در قدیم عموماً سطح آثار معرق را بوسیله لاک الکل پوشش می دادند . در اثر مرور زمان با ورود پلی استر و مواد شیمیایی رویه تابلوهای معرق را این مواد پوشش می دهند.

که مواد پوشش دهنده روی تابلوها به شرح زیر می باشد:

1ـ سیلر : ماده ای است فوری به رنگ دوغ خاصیت آن پر کردن چشمه های موجود در روی چوب و خوب سمباده خوری آن است و سیلر بیشتر در کارهای روکشی چوب استفاده می شود . حلال آن تینر فوری 10000 به بالا می باشد.

2ـ کیلر : ماده ای است فوری و برای براقیت و جلای کار مورد استفاده قرار می گیرد و سمباده خوری آن سخت می باشد . دو نوع می باشد . رنگ آن شبیه عسل است .

الف : کیلر براق = اگر درب ظرف را باز کنید و ته ظرف مشاهده شود ،کلیر براق می باشد.

ب : کیلر مات = اگر درب ظرف را باز کنید و ته ظرف مشاهده نشود ، کیلر مات می باشد.

3ـ پلی استر

ـ نیم پلی استر : مات و براق ( دو جزیی)

ـ پلی استر دو مواد : مات (پولیشی) و براق ( ایستاده ) ( سه جزئی )

ـ نیم استر : ماده بسیار براقی است که جهت جلای نهایی سطح کار استفاده می شود و دارای یک نوع خشک کن به نام هاردنر با پاراتولوئن می باشد که نسبت آن به نسبت نیم پلی استر 10% می باشد.

ـ پلی استر پوست و پولیش:این پلی استر که به سه جزئی نیز معروف می باشد . شامل پلی استر + کبالت ( ماده بنفش یا تسریع کننده) + هاردنر (سخت کننده یا پراکسید می باشد.

سمباده کاری :

پس از خشک شدن پلی استر خمیر مشکی بهتر از بگذارید حدوداً سه روز از خمیرریزی گذشته باشد سپس مراحل سمباده کاری را بر اساس روش زیر انجام دهید.

1ـ ابتدا سمباده 60 نواری را به دستگاه چرخ پوست بسته و سطح کار را سمباده می زنیم تا ژله و خمیر مشکی روی کار برداشته شود.

2ـ سپس سمباده 80 نواری را به دستگاه چرخ پوست بسته و سطح کار را سمباده می زنیم تا خش روی پلی استر در اثر سمباده 60 بوجود آمده از بین برود.

3ـ بعد از آن سمباده 80 پوست آب را روی دستگاه لرزان بسته و سطح کار را لرزان می زنیم و این عمل را بوسیله دستگاه سمباده لرزان به ترتیب با سمباده های پوست آب 120 ـ 180 ـ 220 ـ 260 می زنیم.

توجه : هر سمباده رد خش های ایجاد شده توسط سمباده قبل را از بین می برد.

توجه : هرچه شماره سمباده بیشتر شود سمباده نرم تر می شود . شماره سمباده یعنی تعداد ذرات موجود در روی 1cm2 می باشد.

صدف مصنوعی :

صدف مصنوعی عموماً به جای صدف طبیعی بکار می رود به خاطر براقیت و تنوع رنگی زیاد آن مصرف زیادی در معرق پیدا کرده است.

روش ساخت صدف مصنوعی :

1ـ شیشه ای به ابعاد مورد نظر تهیه می کنیم عموماً 20×10

2ـ دورتادور شیشه را با نوار چسب قالب می گیریم .

3ـ پلی استر را در ظرف پلاستیکی تمیز می ریزیم.

4ـ اکلیل نقره ای یا اکلیل رنگی مورد نظر را به پلی استر اضافه می کنیم.

5ـ کبالت را به مقدار مورد لزوم به پلی استر اضافه کرده با قطعه ای چوب پلی استر را بهم می زنیم.

6ـ روی سطح شیشه را با پارافین جامد آغشته می کنیم « برای اینکه پلی استر بعد از خشک شدن راحت جدا شود »

7ـ هاردنر (پراکسید) را به پلی استر اضافه می کنیم.

8ـ پس از بهم زدن پلی استر آن را روی شیشه که از قبل تراز شده می ریزیم.

9ـ پس از اینکه پلی استر صدفی تمام سطح شیشه را گرفت با یک تکه چوب شروع به بهم زدن آرام و یکنواخت پلی استر می کنیم تا هنگامی که پلی استر ژله کند « خشک شود» . همزمان موج مورد نظر را در پلی استر صدفی ایجاد می کنیم.

10ـ سپس بوسیله تیغ موکت بری پلی استر صدفی را از سطح شیشه جدا می کنیم.

فیبر مصنوعی :

عموماً به جای استخوان از فیبر مصنوعی استفاده می شود.

مراحل ساخت فیبر مصنوعی:

مانند ساخت صدف مصنوعی می باشد با این تفاوت که پس از ریختن فیبر سفید احتیاج به بهم زدن آن نمی باشد و به جای اکلیل به عنوان ماده افزودنی از تیتان برای سفید کردن پلی استر استفاده می شود.

پلی استر براق رویه:

1ـ ابتدا روی تابلو را بوسیله پنبه با تینر فوری 18000 شستشو می دهیم .

2ـ سپس دور کار را مانند مرحله قبل با نوار چسب کاغذی قالب می گیریم.

3ـ تابلو را روی سطح صاف گذاشته و تراز می کنیم.

4ـ پلی استر را داخل ظرف پلاستیکی می ریزیم

5ـ ابتدا کبالت را به مقدار 2% به پلی استر اضافه می کنم.

6ـ پس از بهم زدن پلی استر براق 4% هاردنر به آن اضافه می کنیم.

7ـ پس از خشک شدن پلی استر پس از حداقل 48 ساعت تابلو را با سمباده 80 که به دستگاه چرخ پوست بسته شده است سمباده می زنیم تا ژله موجود روی آن برداشه شود.

8ـ سپس با دستگاه لرزان با سمباده های 80 ـ120 ـ 180 ـ 220 ـ 260 ـ 320 ـ 400 روی کار را ساب می زنیم.

9ـ پس از بر طرف شدن خش های موجود روی کار و از بین رفتن موج احتمالی پلی استر به دستگاه چرخ پوست دستگاه کله نمد بسته می شود.

10ـ خمیر پولیش زبر را که قرمز رنگ می باشد به سطح کار می مالیم و روی آن کمی آب می ریزیم سپس تابلو را پولیش می کنیم.

توجه : ابتدا تابلو بایستی از بالا به پایین سپس از چپ به راست پولیش شود

11ـ مانند مرحله 10 با کله نمد روی کار را با خمیر پولیش نرم «‌سفید» یا شیر پولیش پولیش می نمائیم.

12ـ سپس به دستگاه چرخ پوست دستگاه پوست بره بسته می شود و سطح کار را با ماده شیر پولیش براق می کنیم

زمینه مشکی :

1ـ ابتدا تابلو را به وسیله تیز فوری شستشو می نمایم . با پارچه آغشته به تینر فوری این عمل را انجام می دهیم .

2ـ دور تا دور کار را با نوار چسب کاغذی قالب می گیریم به طوری که 2 میلی متر نوارچسب از سطح زیر کار بالاتر باشد.

3ـ تابلو را روی یک سطح صاف گذاشته و تراز می کنیم .

4ـ پلی استر را داخل ظرف پلاستیکی به مقدار مورد نیاز می ریزیم.

5ـ دوده صنعتی را به پلی استر اضافه می کنیم دوره صنعتی بایستی الک شده باشد و مقدار آن باید طوری باشد که چوبی که پلی استر را به هم می زنیم را تیره کند.

6ـ کبالت را به پلی استر اضافه می کنیم و کاملاً پلی استر را با یک قطعه چوب بهم می زنیم.

7ـ سپس هاردنر را به ماده ساخته شده اضافه می کنیم . نسبت کبالت و هاردنر اضافه شده به پلی استر 2% و 4% می باشد.

پس از ریختن هاردنر وقت زیادی نداشته و پس از بهم زدن پلی استر بایستی آن را روی سطح تابلو ریخت مقدار پلی استر خمیر مشکی ریخته شده بایستی همسطح و یا حداکثر یک میلیمتر بالاتر از سطح چوب های معرق استفاده شده در تابلو باشد.

تذکرات مهم :

الف ـ حتماً بایستی پلی استر ریزی در هوای تمیز و بدون گرد و خاک باشد.

ب ـ در صورتی که حباب موجود در درون پلی استر را بخواهیم بگیریم می توانیم به پلی استر مقدار کمی استون اضافه کنیم.

ج ـ در صورت گرم بودن هوا مقدار کبالت و هاردنر کمتری به پلی استر اضافه می کنیم و در صورت سرد بودن اتاق سعی در آن شود که اتاق را گرم کنیم تا بخواهیم مواد بیشتری استفاده کنیم.

د ـ در صورتی که کبالت بیشتر از مقدار لازم به پلی استر اضافه شود « مخصوصاً در مرحله دوم پلی استر رویه» باعث مات و کدر شدن تابلو می شود و در صورتی که کمتر باشد باعث دیر خشک شدن پلی استر می گردد.

هـ : در صورتی که هاردنر بیشتر از میزان لازم باشد باعث ترک خوردن پلی استر و در صورتی که کمتر باشد باعث دیرتر خشک شدن تابلو می گردد.

و ـ در صورت لزوم می توانید از رنگ مشکی فوری بجای دوده صنعتی نیز استفاده کنید.